Iana rachhôh liata su peimawhpazy

IANA RÂHCHHÔH LIATA PHUSÂH TLÂH NATA BEINÔ (COLODYNE)
LIATA HMO NGIATLÂHPA THOKHA ZY THÂTIH

1. Phusâh tlâh : Phusâh Tlâh tahpa ta moh ama bina chhâpa he,Phusâ Tlâh liata a pahrâ penawh a hri penawhta ama hrosonô pihnô Maipah ama tahpa liata bie vaw phuah ei ta, ahri penawhta, “he tlâh liata a pahrâ penawh pi he su hro lâta a pahrâpa zydua hlâta keimo py (phu) he eimâ sâh chai, chavâta Phusâh Tlâh “ tah pata a mâ vaw bipa a châ, ama tah. Chavâta a tanoh taihta phusâ tah pata moh a hneina chhâpa cha a châ.

He Tlâh he Iana râh liata a ypa châta, Iana khih tawhta Km 3 â hlapa liata a ypa a châ. A tlâh he Chho (south) lâ tawhta Maw (North) lâ heihpa ta â pakhâhpa a châ. Âsâhna lâ he Feet. 1500, rachhôh â sâh nata pangiasa â chhih. He Phusâh Tlâh chhôh liana he ta, Tlâh chyhpa moh sâno a hneipa y heita, chazy cha ( Keichô Tlâh nata Khâchhao Tlâh) ama tahpa a y.

Keichô Tlâh ama vaw tahna chhâpa cha, Phusâh Tlâh Maw heihlâ liata Saikaopa chavei nata chahâh lâ lôkâhpa a siena lâthlôh buakhei chhipa a chahri nawpa a y leipa chavei nata chachâh lâta lôkâh chhie ngâsâpa y khai ha ta, Chakeih chhao ta chahri thai leipa ta, cha lâthlôh buapa saikah cha a chôta a hmâ tyhpa a chapa vâta a mohta KEICHÔ (Chakeichô) tahpa ta ama vaw bipa a châ. Chavâta cha rachhôh cha keichô tlâh ama vaw tah tyh hra.

Khâchhao Tlâh : He tlâh he tlâh hropa châ leipa ta, phusâh tlâh chhôh liata a y pa a châ hra. Khâchhao tlâh ama vaw tahna chhâpa cha, chholâ (south) lâ ta a hri penawh ta Khâchhao a ma lopa a thihta y ta, cha Khâchhao cha, a tahmâ taihta a y thlâh hapa a châ. Chavâta Khâchhao tlâh ama vaw tahpa a châ.

(a) Chyvâ Bâpahlie : He Keichô (Chakei chô) lâthlôh kâta liana he ta chyvâ bâpahlie ama tahpa y hei hra ta. Hlânona heta he alô khaoh liata chyhsa pakhata Karao-ô pathla tlamaw hata, cha a Karao ôh cha Chyhvâ lih liata a za tla ha e, tah ei ta, chavâta cha khaoh cha Chyvâ Bâpahlie mâh a vaw châ mah he , ta ei ta a moh ta Chyvâ bâpahlie ama vaw tahpa a châ.

(b) ‘Riadô riahvaina’ He Keichô tlâh ama tahpa liana heta chyhsa pakha Riadô tah ei ta, cha chyhsa cha ta Iana ta phusa tlâh ry liata khih ama vaw sa tua nota chariah ta ama vaw sie hnao tyhpa vâta cha keichô tlâh liana chata chariah abyh ta, âpahli n’awpata alô phiapa bôh ta, alô abôhpa cha amohta ‘Riadô riahvaina’ tah ei ta, cha alô phiapa a bôpa cha atanoh taihta a y hla ha hra.

(c ) Alô baiba : He Phusa tlah liana heta alô âpacho lymapa he y ta, cha cha amohta Lôbaiba ta ei ta, âsa na la he Ft. 25’ âsâh nata pangiahsa âchhi. Hlâno ta cha he alô akaw chhâna liana heta pavaw Vakao alaipa chi tiepa he apôhpa duata arâhpa he y ta, avaw sa tyhpa cha a yna tlâh he achalyu ngâ kaw khiahma ta awpa he achâ tah ei ta, cha pavaw cha atahma he y khao vei.

(d). Lôhawka : He alôbaiba ama tahpa khôta liata Lôhawka he yta,gate ama taopa he lyu hra ta, he lô hawka liana heta ahripenawh angia ei ta ama kaw pua tyh ama tah. Amo ângia kaw hra.

(e). Pawchhapaw nata Maihtôpaw: He tlâh pangiasa ngâsâpa sakha heih cha pawpi â ngia chaipa Pawchha nata Maitô zy he châ ei ta, Pawchha he chino y ta asaipa nata amaihpa ama châ, ama pawna daihti he March thlâpâ tawhta may thlâpâ chhôh he a ma pawna daihti a châ tyh. Satlia nata Laihsa châta chhochhi cha he thla ama tlô nata cha sie sai chhao khoh khao tyh veih ei.

Adaihti liata Maitôpaw he a chi nano nanopa he y ta, tlâh palôhlie âchhih ngâsâpa a châ.

f) Avahiah hmao : He tlâh he vaw hneirôh kaw ta, alôphiapa âpazawpa sâno ta â patlâhpa he y ta, cha cha amohta ‘Avâhiahmao’ tah ei ta, anodeikua cha hlâno via khata Tisi chavah liata kaopi ama tahpa nata a siehnao ei ta, a Vâhiahmao sakhapa cha Kupi pahrâpa ahripazy ta ama phypazao haw tah ei ta, a tahmâ cha sakha ngâlâh a ybâ e a ma tah.

He Phusâhtlâh tawna he ta India râh khi hluhpi alâ theita, Myanmar râh lâ chhao khih hluhpi âlâ thei hra. He tlâh he palôhlie âchhih kawpa tlâh châta, Lôlei khih tlô chy ta Sairep tlâh zy chhao phusâh tlâh tawhna he ta âlâ thei hra.

He Phusâh tlâh he sa vaw zao hluh kaw ta, Sawzaw, Sathawh zy hluh kaw ei ta, ‘alô laitla’ ama tahpa liata my noh a vaw chhi nata nohsa a kaw ei tyh ei ta, lâthlô tawhta a mo pha ngâsâ tyh. He liana heta hlâno ta Iana pasaipha zy ta sa ama ka chaina su a châ tyh.

He Tlâh he hawti a chuna bu liata khô tlâh a châ kaw hra.

2. IANA TA BEINÔ AVAONA CHHÔH LIATA HMO NGIATLÂHPA A YPA ZY : Iana râh ta Beinô (Colodyne ) a ôpa chhôh liata hmo ngia tlâhpa a ypazy cha he hawhta a châ. Iana ta Beinô âzâtyhna tawhta tihnaw lâ Siata nata amâ rina Rakei chavah, Beinô liata a za tlana lika Iana ta Beinô a vaona chhôh châta. He lika liata hmo ngia tlâhpa zy cha :-

(a) Nârâ nata Kiathy amâ tuna lih: Nârâ nata Kiathy amâ tuna tilih he châ ta, he he Chhaolô nata amâ rina aikachha tilih akawhpa nata âthuh kawpa he ‘’Nara nata Kiathy amâ tuna lih” tahpa achâ. Cha tilih âthuh chaina liana cha ta, alô lai kawpa ti tah a vao thei leipa he y ta, cha alô chô liana chata Kiathy cha a kaw tyuh ta, tihnawh lâ tawhta Nârâ a zu hra ta, cha liana chata chyhhu a thata amâ sa rai rie ama tah. Kiathy chata ti a kaw zaw ta, cha nona chata Nârâ ta chyhhu za sana chô ta a lôpinô lai ngâsâpa cha a zaozi ta a patlaw e, ama tah.Cha a lô patlawpa liana chata Kiathy cha a kaw tyuhta, â tyuna liata ahmi laipa nata ahmi dipa ta a chhôna hniezy chhao a ypa a châ. Phôhpa ta ama vaw reina liata cha hawhta ama vaw reih tyh.

Cha cha a tilih he a rarôh y ngâsâ ta, Burma (Myanmar) daipa ngiakâ lâ cha lôkâhpa a rarôh y ngâsâpa sai he ta obâ hawhta a chhôh ta, chyhsa sie nawpa chhao y leipa ta, Iana râh lâ tawh he ta a sie thei chyu chyuhpa a châ. Asu eima tlônah heta asie mâh leipazy châta cha ararôh y tupa vâta ama chi kaw tyh.

(b) Vahihsy asi : he a si he Nârâ nata Kiathy amâ tuna tilih tawhta tihnaw lâ a kaw hla tu leipa Iana râh lâ chhâhta a ypa châta, Vahisy (Pavaw) zy ta ama nie daihti cha March – May thla chhôh he ama niena daihti a châ tyh. Iana mota cha Asi cha apâh pakih ei ta, a chôkhu tao ei ta, Vahisy a ngiana khita a kao pa awpa ei ta, hata eikha zy padaita za vaih tyh ei ta, hrâbyh hmonozy ama kaw phao tyh. He vahisy asi he mara râh liata a vaw sôh kaw, a chyhta a y ama ta.

(c) Chyvâ Lih : He Chyvâ Lih he Vahisy Asi tawhta ti hnawh lâ a kaw hla tu leipa liata y heih ta, He Chyvâ Lih he tilih rarôh a y kawpa Nga zydua khihpi tah theipa a châ. He Chyvâ Lih liata a hripa Khazoh cha hlâno Iana mota ama Khazohpa amâ chhy tyhna a châ. Cha Chyvâ lih liata a hripa hnona chata hnatlâ zôtlâna zy, chicheipa kô a veih pha thei n’awpa zy ta ahripa Khazoh amâ zâ chhy tyhna a châ.

He Chyvâ lih liana he ta, kô 1956 ta Iana ta a ru zadai ei ta, Nga laipa Ngachamo sô 6-pa patu ei ta, ama VCP, Puhpa Reimawng ama tlôkheipa. He Chyvâ lih he tilih rarôh ypa nata kawh kawpa châta, a liah liata raphyu y ta, cha raphyu cha manô- mapaw zyta cha ‘ahripa sâh zawna’ ama tah tyh. Lôhna he zâ ta khai tyh ta, amo a pha kaw tyh. Tilih chhôh liata Parih a hluh kaw tyh. He Chyvâ lih he Iana khih tawhta Km 3 â hlapa liata a ypa a châ.