Reih pabohsana nata palaiseihsana kyh liata chanôzy maophaohna

VL. Thakima Chozah
Châkhei, Camp- New Colony,
Siaha.

Biehmia

Tahmâ nota eima noh nata daihti hmâ ngâ haipa he châthaipazy reina dâh liata cha ‘Information Age’ tlyma, ‘Computer Age’ tlyma tahpazy ta ama reih tyh. Cha hawhna hrata Economic lâchhâh athaipazy ta ‘Globalization’ tlyma, ‘Liberalization’ tlyma daihti a châ tahpa ta ama reih hra. Khizaw thaina Science & technology lâchhâh liata hmahsiena nata nohto khihsana Socio-economic lâchhâh hmahsiena ta a vaw tlôkheipa cha khizaw kawh kawpa liata apahrâpa chyhsazy pi he ‘khih sâkha’ (Global Village) liata apahrâ khopa hawhta eima vaw châ ha bâ! A eih via pachaipa ta Communication & Informationa Technology lâchhâh liata khizaw hmahsiena zawzi vâta khizaw kaoki liata apahrâpa chyhsazy pi cha sukha liata maniah pahmaoh pakhy ta, hmia maniah pahnosa ta, khih eima sakhoh habâ tah theipa a châ. Anodeikua, he hawhta keimo râh chakipa nata su chakipa liata apahrâpazy chhao pi ta hmahsiena thatlô kawpa eima vaw dao pathao ngâlâ nona heta keimo Mara zawpizy ta aru lâta dei chhao châ khao leipa ta âlâhâh kawpa ta eima buakhei chaipa (Social problem lai chaipa) sâkha cha reih âdisaona (linguistic assimilation) eima râh liata avaw tlô pathao ngâ haipa he a châ.

He hawhpa hmo khochhi lei kawpa tawhta eimâ bo thei nawpa nata Mara reih cheihchalo ta hmah pasiesa via lymâna awpa kyh liata Mara chanôzy eima maophaohna asâh ngaita kaw. Achhâpa cha reih he eima nohto khihsana nata hmotaopazy liata âzaona apathu kawpa ahnei hleikhô ta Abeipa Khazohpa ta chi nata pho pathlua nawpa châta chhaichhi ahmâpa a châ. Chavâta, atanoh liata cha Mara reih pabohsa ta, palaiseihsa via laih lymâ nawpa liata Mara chanôzy eima maophaohna nata eima tao awpa, eima tovyuh peimawh viapazy achyusia kawpa ta reih eimâ chhuah awpa a châ aw.

1. Ochhôh he reih achuna su a châ: Chapawzy he tao tuapa châ hr’ei sala eima reihkah hmâzie liata “Nô” nata “Paw” tahpa ta chanôzy hmiah amâ sah tyh. He heta yzie ahnei pathu kaw. Sociologists nahzy ta ama reina zie liata tacha, “Hawtipa pachutuhpa hmiatua chaipa châ nôzy ama châ” ama vaw tah. Hawti nahzy heta ama nôzy tawhta reihkah nata hrozie-nôchâ amâ vaw chu tuapa tlai a châ. Chavâta, chanôzy heta chhôhkha nata sawzy mohôhna nata chhihthana kyh liata ama maophaohna asâh ngaita kaw. Ochhôh a pahrâtuhpa nata saw nata naw amohôhtuh chaipa cha nôzy he ama châ. Paw cha paw pavaw ama vaw tah tyhpa hawhta ochhôh rai hlâta khôtho rai ama hnei hluh via ha. Sawzy pachu-pahrie ta ochhôh liata aphrâh hluh viapa châ nôzy pyly he ama châ. Chavâta, ochhôh he reih achuna châta su pha chaipa a châ. Achhâpa cha, hatipa he avaw pih hlâ tawhta ama nôzy ta ama py chhôh liata ama vaw y no tawhta thisai nata palôruhpa azaopa ama châpa vâta hatipa cha anô py chhôh tawhta avaw pih noh tawhta anô asatuhpa hrozie nata reihkah to amâ chuna ama châ. Chavâta, he hawhna heta atanoh tawhta cha Mara chanô nahzy ta hmahla pathao via ei sala:

• Ochhôh liata Mara reih hmâ hluh awpa.
• Sawzy hnohta Mara reih hmâ hluh via lymâ awpa.
• Sawzy hnohta Mara reih hmâzie dopa, ahmâna su awpa nata reihkah angia viapazy chhao ama pachu hluh hra awpa a châ.
• Amô awpa chyta saw nahzy hnohta Mara phôhpa phapa zy, hmo mohchho zy ama chho/pachu tyh hra awpa a châ. He heta Mara reih pabohsana a châ hleikhôta sawzy ta ama châna (identity) nata chipho taozie (culture) ama pahnopasia via rili n’awpa chhao a châ.
• Nôpaw nahzy ta ama saw nah hmiakô nata ama thei theina awpa liata reih hropa (khichhaipa reih) ama hmâ awpa châ vei.
• Eima pahrâna ochhôh liata cheingeipa hela eima pikheipa reih, Mara reih eima zakhei awpa châ vei. Abeipa ta reih maniah apiepa he aly kawna chôta eima hmâ lymâ awpa a châ.

2. Chihropazy nata eimâ hneipahlao awpa châ vei: Ahneipahlaona chôchâh eima reih awpa nona heta Puhpa KH. Beithie châropa eina patheisa kawpa sâkha cha, “Ahneipahlaona ta â chakaihpa nata thyukheipa hmo chichhih kawpa, ahneina chysia ta akhu hapa vâta zawmârâpazy ta eima hmô thei tyh leipa cha ‘Reih thina châmaih’ he a châ. A yzie cha, ahneipahlaona vâta thina thlâkhao angia tuachaipa cha reih he a châ” avaw tahpa bie he a châ. He bie he bie hmeiseihpa nata bie dopa châ ta, chhâ avaw y laih lymâ awpa liata chhaota bie dopa a châ zôzaw awpa a châ.
Ahneipahlaona he pakhâ thai hmeiseih awpa chi châ tlô leipa ta, Chavâta, Marapa sawzy pi eima châna (identity) liata eima sia leipa a châ khiahta cha chi pho hropazy ta azyh zyh ta maniah ama disao lymâ aw tahpa chi âchhih ngaita kaw! Adisaona (assimilation) he tahmâhlâ khizaw hmahsiena thatlô kawpa liata Social problem lai chaipa a châ tahpa chhao eima my awpa châ vei. Chavâta, eima chi nata pho pabohsapa eima khoh hmeiseihpa a châ khiahta cha chi hropa eima hlei awpa he eima tao tuachai awpa sâkha a châ hra.

Mara sawzy Maraland tawhta su hrolâ âpaihpazy (migration) ta atheipa a châ khiahtala ama chipho heihpa, Mara satlia/chapaw cheingei avahpa châta hnei theipa châ sala.

• Chi pho hropazy, nietluana nata Sawhkhâ raizy vâta Maraland chhôh lâ âvaw paihpazy he papa-pahlypa ta, avahpa châta tao lei awpa apha chai.
• Chi pho hropa eima vaw hnei hapa chhaota Maraland chhôh liata khih eima sa thlâh khiahtala eimâ vahpa nahzy cha Mara reih eima pathaisa cheingei hra awpa a châ.
• Sawchanô ahneipazy ta chi hro pho hropazy avahpa châta hneipa apha leizie nata kho âchhih leizie eima pachu tiama hra awpa a châ.
• Ahneipahlaopa he khitlâh châta chybâ-lâkha a châ thei tahpa eima pahno awpa châ ta, apha leizie eimâ pachu hluh awpa apha.

3. Eima nohto raihriana su nata Office zy liata Mara reih hmâ hluh awpa: Office nata sôhdaohna suzy he moto, achyh chaipa tawhta alai chaipa taihta eima tlykia chaina nata atyudua chaina su châ ta. Chi to pho to, reih nano nano ahmâpazy ypakhyna su chhao a châ. Chavâta, a eih pachaipa ta eima râh chhôh liata MADC Office chhôh liata raihriatuhpazy nata eima khihpi Siaha chhôh liata sôhdaohna suzy liata cha Mara reih eima chei/hmâ hluh awpa abyuh. MADC ry liata raihriapa maluh 2016 pazy hry tawhta 492 he chanô châ ei ta, he nahzy heta thapi phiapa ta ama raihriana Office nata achheipâh liata Mara reih ama hmâ hluhpa a châ khiahtala Mara reih pabohsana kyh liata hmah thata eima sie thei nahta ei hnabeiseih ngaita kaw.

Chadei châvei, Mara râh chhôh bua kariepa chhôh liana heta azâ mopasia sihla chanô nahzy he niebaw tluana kyh hluhpi liata thaphi aphiatuh chaipa nata ahriatuh chaipa ama châ hmeiseih. Pamosana ta: Sôhdaohna su, âhmie zuana su, Small mining (Rorâ daina su), agriculture, handloom, domestic work, weaving, spinning, etc. suzy lia heta atlâhpipa ta chanô nahzy ta ama hria via chai tah theipa a châ. He palâsapa raihriana suzy liana heta chyhsa chi nano nanopa, reih nano nanopa ahmâpazy ypakhyna su a châ. Chavâta, he hawhpa suzy liana heta Mara reih eima hmâ hluh awpa nata cheih hluh awpa apeimawh ngaita kaw. He hawhta hmahla pathaopa châsala:
Office liata ahriapazy ta âmo avaw daohtuhpa zawpi vâtlâh chyhsazy hnohta Mara reih ama hmâ/cheih hluh awpa a châ.
Sôhdaohpa nata sôhpaliepa zy chhaota âmo adaohtuhpa nata ama hmo zua laihna suzy liata Mara reih ama hmâ/cheih hluh hra awpa a châ.

Nohto niebaw tluana viz- rorâ daipa, lyu raihriana, lâpi taona, etc. suzy liata Mara reih ama hmâ/cheih hluh awpa a châ.

4. Mara reih cheihchalopa: Khataihpa su lia raita eima pikheipa Mara reih he eima zakhei awpa châ vei. Eimâ palaikhei kaw awpa tlao a châ hri. Eima râh liata reih hro a cheihpa zydua he Mara reih cheihnaopa ta pathaisa eimâ chhuah hra awpa a châ. He hawhpa kyh liana heta chanô nahzy ama peimawh ngaita kaw. Chanô nahzy he chyhsa pahnie thei ngâsâ ei ta, a eih pachaipa ta chapaw nahzy palôhru apahnie thei tuh chaipa ama châ. Chavâta, chi hro pho hropa zy, eima râh chhôh liata reih hropa a hmâpazy hnohta Mara reih eima cheihnao hluh via lymâ awpa a châ. Hmah eima la n’awpa zie cha he hawhna heta a châ:

• Marapa zydua ta eima ochhôh reih châta Mara reih eima hmâ awpa a châ.
• Ahyrai Khazohpa biereina tlyma politics tlyma nata bie lôhhawhpa liata chhao reih hropa pahlao leipata Mara reih sikhua hmâ thei eima chhuah cheingei awpa a châ.
• Mara chanô hlasa thaipa nahzy ta Mara reih hla ama sa hluh awpa a châ. Hlasa thaipa nahzy reihkah hmâpa nata apielyu zie he tahmâ nota zawpi vâtlâh ta ama hâ eimâ la chaipa ama châ. Chavâta, ama hlasa thaipa, eima laihsa nahzy ta Mara reih hla ama sa hlu via lymâ awpa a châ.
• Chanô ama châpa vâta tao thei leipa nata tao lei awpa hawhta ama pachâ tyhpa- châropa nata hla phi na kyh liata Mara chanô nahzy tiama ama papua via rilipa abyuh aw. Tahmâ hlâ khizaw liata taothei leipa nata hria thei leipa hnei veih ei. Chavâta, Mara reih ta châ ama roh hluh lymâ hra awpa châ ta, hla chhao ahluh thei chaina hawhta ama phi hra awpa a châ.
• Zawpi vâtlâh apôpakhyna nata ahmaoh-siana zy liata chanô nahzy ta Mara reih ama hmâ hluh awpa a châ. Apakhy-pazina nata fellowship nahzy liata chhao Mara reih Biehrai nata hlabu ama hmâ hluh hra awpa a châ.

5. Asosâhna thiehpa (New technology) hmâ pahnai awpa: Asosâhna thiehpa (new technology) he aphana lâta hmâ phahnai awpa a châ. Short Message Service (SMS), Internet liata Social Network-Facebook, Twitter, blogg, etc. zy liata Mara reih hmâ hluh awpa a châ. Pamosana ta: Mara laihsa achhithai kawpazy ta Facebook zy liata ama nothlahpa (pic) palâsapâpa ta Mara reih ta bie ama vaw rohpa eima hmôpa cha thahpaw ama pachhisa hmeiseih. Chyhsa hluhpi ta ama viasa châpa khoh ei ta, kha laihsapa palôhrupa pahnie thei n’awpa ta Mara reih cheingei ta bie amâ vaw chho hôlôpa hmôpa a hluh ngaita kaw. He hawhta a châpa vâta Internet khizaw liata chhao chanô nahzy ama peimawh ngaita. Chavâta, chanô nahzy ta ama nothlah sopa ama chhopasiana (Caption) liata zy, thâtih thiehpa rohna liata zy nata ama viasa richâhzy nata bie lôhhawpa ama reina liata zy ta Mara reih ama hmâ hluh laih thai hra awpa a châ.

Biepachhâna

Eima chheipâh, eima râh chhôh nata ochhôh liata maniah apahrâlâhpazy ta ama hneina nata thatlôna zy hmâpa nata ama khochhihna iahdi zy hmâpa ta maniah ama chadei-chahmy pathao ngâ haipa tawhna heta eimâ boh thei nawpa ta ahmiatua chai liata cha eima pikheipa reih, Mara reih he eima pabohsa tua chai awpa abyuh. Eima pabohsapa dei chhao he adaih leipa ta, eima palaiseihsa via lymâ awpa chhao abyuh ta, chi hro pho hropa hmiakô liata eima pikheipa Mara reih he zakhei thlâh leipa ta eima cheihchalo via rili awpa a châ. Achô liata eima za reih chiehpa hawhta chanô nahzy heta pikheipa reih pabohsana nata palaiseihsana kyh liata ama maophaohna he asâh ngaita kaw. Chavâta, Mara reih pabohsana nata palaiseihsana kyh liata thapi ama phia via lymâ awpa abyuh. Achhâpa cha, khizaw liana heta reih chi hluhpi cha atanoh liata pahnopa châ khao veih ei. Achhâpa cha ahmâtuhpa chi nata pho ta ama reih pasô leipa ei ta, ama khâsia leipa vâta a châ.

Globalization thlihpipa he chahra ngâsâ ta, a eih viapa ta keimo hawhta chi chyhnawh viapa nah chô liana heta a aohraoh via pachai khiah maw tah ngâpa he a châ. Thokô laipa nahzy ta ama ry liata thodawpa nata sibeipa a ypa nahzy ama padisao lymâpa hawhna heta chi nata pho lai viapa nahzy heta chi chyhnawh viapa nahzy cha ama padisao lymâ. Chi lai viapa nahzy ta chi chyhnawh viapa nahzy ama disao eima tah nona heta a chyhsapa nahzy cha pahlei-padiapa châ hlei leipa aw ei ta, ama pikheipa reih nata ama chi pho phôhryhpa zy deikua pahleipalôpa a châ aw. He hawhpa pasana hri chichhihpa he tahmâ nota eima noh nata daihti hmâ ngâ haipa ‘Globalization’ thlihpipa heta eima râh akaw ngiakhei ha hra tlô ta. Chavâta, achhâ chaina liata cha Marapa chi nata pho pabohsana awpa ta Mara reih he pabohsapa ta palaiseihsa awpa ta atanoh tawhta eima chaisaihnazy pa-i-pa ta thaphi eima phia pathao lymâ bâ hra awpa ta ei cha hrua ei.

“A human race will not be extinct if swallowed by the Earth. It will if by another race”
– Anonymous.