Châbu rei hluhpa phana nata peimawhna

FC. Khihnia & VL. Thakima Chozah

Biehmia

Ahmiatua chai liata he hawhta daihti phapa nâ khokheituhpa Art & Culture Department, MADC liata eima nôpawpazy hnohta alyna bie ei reih. Atanoh liata eima programme hmâpa he keimo Mara chizy châta cha ngiatlâ a châ kawpa châ ta, Mara History liata a cho ngâthlâh habâ awpa a châ. Chavâta, arônah tah hmeiseih na ta, eima nôpaw nahzy ta he hawhta Marapa chi nata pho zy châta hmo pha maniah avaw taopatuhpazy palyupalihna daihti eih-hrâhpa ama vaw patohtia theipa he aly âchhih ngaita kaw. Alyna bie nata biehmiapa rei awpa hluhpi y hra sala, eima daihti zy apasi tu lei n’awpa ta eima biepipa rei awpa lâ thlai angia sih la.

Râh hmahsiepa nata asosâhpazy he pakhâta ta eima mopa a châ khiahtala chârei nata roh apapeimawhsapa chi nata pho zy ama châ lymâ. Châ rohpa tahpa heta châbu, hla, dramma, essay, fiction, article, etc. zydua he a pahly khai. Châ rohpazy heta chyhsapa hro taopathi thei ta, lâthlôh dopa chhao maniah apahmôsa tyh. Reih, chi nata pho apabohsatuh chaipa a châ hleikhô ta râh hmahsiena thaby chaipa nata âpahniehna chaipa chhao a châ. Chavâta, atanoh liata cha châbu reih hluhpa phana nata peimawhna lâchhâh he rei eimâ chhuah chai awpa a châ aw.

Châbu reipa peimawhna

Châbu nata pawpi sadô he ama vaw pakho pâ tyh. Achhâpa cha, châbu chhôh liata cha bie nata hla pha ngâsâpa zy, hmo no-âhchhihpa thâtih zy, hmo rônah kawpa thâtih zy, chyhsazy ta ama hrota hmo amâ tyh chiehpa thâtih ama sopakhypa zy, pahnona nata sona bie hluhpi zy nata thâtih chinano nanopazy sopakhyna nata y pakhyna su a châpa vâta pawpi sadô angia ngâsâpa nata ama vaw pakho pâ tyhpa a châ.

He hawhta a châpa vâta chyhsa sopa nata athaipazy tacha chyhsa rônahpa nahzy he châbu a reih hluhpa nata a hmâ phahnaipa chyhsa châ ei ta, alyna ama hmô tyh ama vaw tah tyh. Châbu a reih hluhpa chyhsazy cha ama châbu rei tyhpazy tawhta ama hro châta pha awpa – âlyna nata thaphana zy, palôh pahrana nata thapathyusana zy nata pachuna nata hmo pahnona alana hnawh châta ama hmâ hleikhô ta, ama chyhsa chyhsa châna liata nôchâphana lâta achhihtuh awpa châta ama hmâ tyh. Chyhsa châthaipa, philosophers nata Scientists nahzy chhaota châbu he amâ chuna nata hmo taona liata ama hlaotlohna thaby chaipa a châzie ama rei chyu hra. Nuclear Scientist rônahpa, India râh President chhao a vaw châ chiehpa Dr A P J Abdul Kalam ta cha, “Châbu he pathlatuhpazy ryusôhpazy haw tlupo ta hmosôhpa a châ” a vaw tah.

Châbu he eima viasa phapa, ngâchhihpa nata chhihtuh phapa a châ. Achhâpa cha, eima pahrâna khizaw he aki leina râh châ ha ta, chavâta eima viasa pha chaipa hawhta eima pachâpa nah zydua he hmo dopa nata biedopa maniah chho khai hlei lei p’aw ei ta, eima duasu chhie chaina nata tloh leina daihti liata achhâna taihta maniah aduakhei khai thei cheingei hr’aw veih ei. Eima chhie chaina nata tlo leina chaina daihti, viasazy ta maniah amâ paphasaina daihti liata chhao ta eima chhâh khâ maniah a châhtuhpa, eima viasa phapa nata ngâchhihpa a y chhôhpa cha Châbu ngâlâh he a châ. Anodeikua cha, châbu zydua he chyhsazy châta hro chhihthatuh awpa châta pha khai hlei hra vei. Achhiena lâta maniah atlôkheipa hluhpi chhao a y tyh hra. Chyhsa hluhpi pi cha eima châbu reipazy tawhta alyna hmô pi ta, pahneiparâ khei pi ta, eima chakhei pângâpa bie nata hla hluhpizy chhao a y tyh. Châbu thokhazy chhochhi cha abu chhôh eima za reih papua khai tawhta eima pachârôhna nata mothlitlanazy taihta maniah papaipa khai ha ta, eima nohto hro liata a khaihna nata aphana lâta hmo sai thaina chhao maniah a pahneisa thei tyh. Chyhsazy pi he a châhta cha aly leina nata nôpo kawna daihti zy za hnei tyh pi ta, cha hawhpa daihti zy liata eima hro tha maniah apatlôtuh awpa châbu phapa hluhpi a y. Cha châbu nahzy liana chata chyhsa rônahpa, rairuna hluhpi nata pachârôhna thlihpipa avaw chatô papua ha chiehpazy thâtih rohpa châ ta, achu awpa nata pahno awpa, eima hrona tha maniah apatlô theituh awpa hluhpi chhao a y hra. Chavâta, châbu phapa reipa he a peimawh ngaita kaw.

Châbu reih hluhpa he ryhtlyhpa hawhta hneipa ngâlâh châ leipa ta, sona zy, novâhna zy, hmo saihpasina zy, chârozie thaina nata hmo mohchho pahnona châta zy, bie nata hla pahno pakawhna zy maniah a pietuhpa a châ hra. Chyhsa châbu a reih hluhpazy cha sasyh angâna hnei ei ta, chârozie phapa ama pahno hleikhô ta chyhsa hropa châropazy chhao thlai ta â chhuahna ama patu lymâ theipa a châ. Anodeikua cha, châbu momaih he reih chakhyh khaipa pha chai hlei leipa ta, khei hawhpa châbu he ma rei sihla apha chai aw tahpa deikua eima pachâ peimawh kaw awpa a châ. Achhâpa cha, eima pahrâna khizaw liana heta hmo phapa a y nota hmo chhiepa chhao â pahlaopa pyly hrana tahpa he eima my awpa châ vei. Châbu phapa hluhpi a y nota, châbu pha leipa, hro achhihthana châta hmâtlâh a châ leipa hluhpi a y tyh. He hawhta a châpa vâta English author nata philosopher rônahpa Sir Francis Bacon (1561-1626) ta cha, “Châbu thokhazy cha apahâhna apadi ngâlâh ta padi thlâhthli awpa chi y ta, thokhazy cha eima padipa hleikhô ta palâ pâ ha awpa chi y heih ta, châbu chyh viazy ngâlâh he eima cha-eihpa hleikhô ta eima nie pâ ha awpa chi a y” a vaw tahpa ngâpa a châ. Chavâta, châbu eima reih awpa nata hmâ awpa atlyhna chôchâh liata eimâ sosi thai kaw awpa abyuh tahna a châ.

Tahmâ cha eima pahrâna khizaw he asosâh kaw bâ ta, Mobile phones zy, internet zy, computers zy, TV channels chinano nanopazy ta eima nohto hro he maniah achhihtha hmeiseih ha bâpa a châ. He hawhta a châpa vâta chyhsa hluhpi cha châbu pakaipa ta rei hoh khao leipa pi ta, châbu sôhna nata peimawhna chhao pahno thai tlâ khao ma pi. Achuhaipa nata pachutuhpa hluhpizy cha achu awpa châbu chhôh zydua nata references nano nanopazy reih pakawh hoh leipa ei ta, pachutuhpa thokhazy hrata note zy ataochhyhpa ta ezâhna liata ama Siku hawtizy ama pass thei n’awpa châ ngâlâh ta pachu ei ta, châbu chhôh hmeiseihpa âki chochâ kawpa ta pachu hoh lilâ hra veih ei. Châbu tlyma, achuna bu tlyma tiama ngâsâpa nata pahâh khei kawpa ta achupa eima râh chhôh liana heta eima chyh kaw tahpa achuhaipa nata pachutuhpazy hrozie tawhna heta hmô theipa a châ. He he hmo pha lei kawpa a châ hleikhô ta eima râh chhôh liata Quality education eima hnei thai leina chhâpa chhao châ ta, achuna achhuahna liahmaripa a paraotuhpa thaby chaipa chhao a châ hra. Eima khizaw kaw hmâ laih awpa he asâh tlô ta, tahmâ hawhta châbu chhao aphathipa ta eima reih hoh vei khiahtala eima mylâ hânoh awpa he pachâchhie â chhih ngâsâ.

University ei kia nota ei viasapa pakha, châbu rei apahâh kawpa ta eina chhopa ei my thai leipa bie cha he he a châ. “Châbu eima reipa heta palôhta hmo pahno thai theina maniah a pie hleikhô ta châbu roh (smell) zy, ahmiaphaozie zy, eima ku ta tlaita hria pi ta, a tho thota eima pakaipa zy chata châbu chhôh liata hla nata bie a rohpazy cha eima pathi-palôruhpa liahmari phiapa liata khâ châh ngâthlâh ha bâ ta, my thai khao ma pi. Chavâta, keila châbu he pasô ngâsâ na ta, a châhta la eipahnâ pâ ngâ kaw tyhna” eina tah. He he ado ei tah kaw. Achhâpa cha, Library liata tlyma, eima chhôhpadâhpa chhôh liata tlyma keimo deita ta palôhrupa zydua apie khaipa ta châbu eima reipa cha pachâna thiehpa nata pachâpazi awpa hmo thiehpa hluhpi achu papua pi ta, eima palôhru liahmaripa liata a châ ngâthlâh ha bâ. Cha hleikhô ta châbu eima reih hluhpa he lathli hmâ thaina nata novâhna eima hneina thabypa chhao a châ hra. Eima lathli he eima hmâ chyh lymâpa a châ khiahtala chyhsa hmâtlâh châ leipa, chyhsa hrupa lâta eima pua via lymâ aw tahna a châ. Chavâta, eima lathli hmâna pha chaipa nata exercise-na pha chaipa cha châbu reipa he a châ.

Scientist rônahpa Albert Einstein ta cha, “Patuapaluana he pahnona hlâta athatlô via syulyuna” a vaw tah. Einstein pachâna zie nata angiapâna liata cha pahnona heta hmo châna pahno thaina nata hmô theina maniah pie ta, patuapaluana deikua chata hmo a kaw chhichâ n’awpa dâh maniah apahmôsa chhielie thei tyh tahpa a châ. Patuapaluana phapa hneipa heta chhâ avaw y lymâ awpa liata eima khizaw kaw y laih nawpa dâh pahnona nata hmô chhielie thaina maniah a pie tyh. A y zie cha patuapaluana he chyhsazy hnohta hmo thiehpa nata hmo pha viapa pachâ papuana nata hmô papuana a pietuh chaipa a châ. Anodeikua cha, a chô liata eima za reipa pahnona nata patuapalua thaina chyhsazy ta eima vaw hnei theina thabypa deikua cha châbu reih hluhpa he a châ. Chavâta, châbu a reih hluhpa momaihzy cha pachâna pasohpa hnei pha via syulyu ei ta, patuapaluana phapa nata hmo taotia thaina nata âsaomâna zy chhao ama hnei pha via syulyu hra.

Châbu eima reipa vâta alyna eima hmôpa he bieta reipasia thaipa nata chhopasia thaipa chi châ leipa ta, a taota taopa ngâlâh ta aphana nata kho â chhihna liahmari hmeiseihpa he chapao theipa a châ ama vaw ta tyh. Châbu eima reipa heta eima y ruzy maniah apapai hleikhô ta, eima hro liata âtymâna nata âtyhreina zy tawh tahpa maniah thaoh papua ta, eima chhôhso palôhrupa liata thlahlôhna zy, alyna zy, thapawhna zy maniah a pie hleikhô ta, lathli âpatlâpaziana maniah pietuhpa chhao a châ.

Palôhrupa tlokhuh â pie khaipa ta châbu eima reina daihti liata cha châbu rohtuhpa ta ro â chhuahna palôhrupa liahmaripa akaw hlykhei thei ha pi ta, khizaw hropa lâ maniah a chareisa thei tyh. Châbu reina châta eima daihti hluh via eimâ parua thei lymâpa a châ khiahtala eima nohto hro liata chhao hmo pha viapa nata kho achhih viapa ahuah papua via lymâ aw pi ta, lâpi dopa chhao eimâ chhi thei lymâ hra aw.

Châbu eima reipa ngâlâh he â daih leipa ta, châbu chhôh liata bie nata hla phapa eima reipa tawhta hmo thiehpa nata pachâna thiehpa eima hmopapuapa nata achu papuapa zy cha chakhie-charieh kawpa ta eima pachâ pasia pazi thai awpa abyuh hra aw. Châbu eima reina daihti liata eima pahno awpa peimawh kawpa thokhazy cha ary liata palâsapazy he a châ:

Châbu momaih zydua reih chakhyhpa hlâta cha châbu phapa rei hluhpa tlao achhuah awpa a châ.

Châbu eima reipa cha pakhâta ta rei ei sih la, châbu chhôh liata hla nata bie arohpa nata châbu arohtuhpa ta ro â chhuahna chhâpa pahno achhuah hra awpa a châ.

Châbu chhôh liata bie arohpa momaihzy cha pahnopasia leipa ta thlai thlai zyh chakhyh thlâha awpa chi châ leipa ta, apha kawpa nata chakhie-charieh kawpa ta châbu ta âchhuahpa pahno achhuah tua awpa a châ.

Châbu chhôh liata bie nata hla peimawh viapa nata na kho viapa bie nata hla y na tlâhzy cha ngiana asianô kawpa ta tao ha chhyh la, mylâ hânoh liata eima mopathi khoh heihna daihti liata hmo phahnai kawpa a châ.

Châbu eima reina daihti liata cha eima châbu reipa liana chata athei khiahtala eima palôhrupa tlokhu zydua eima pie thai awpa apha.

Châbu zydua he reih awpa ta âboh khai hlei leipa ta. Chavâta, châbu phapa, eima hro ta a phahnai khei awpa chizy âtlyh thai awpa a peimawh kaw hra.

Châbu reipa phanazy

1. Pachâna lathli pasohpa maniah pietuhpa a châ: Châbu reipa he eima pachâna lathli pasohpa maniah a pietuh chaipa a châ. Chyhsazy pi he eima vaw pih dyu tawhta achu lymâ ta eima thihna noh taihta achu pazao lymâ awpa eima châ. He eimâ chuna liata eima pachâna lathli maniah apasohsatuh chai awpa châ châbu he a châ. Chyhsa sopa châpa na kho khiahtala “Rei hluh ma y” ama vaw tah tyhpa hawhta thaina hmeiseihpa hnei awpa ta cha rei hluh awpa abyuh. Stanley Jones ta cha, “Châbu rei awpa phapa na hnei leipa a châ khiahtala na viapakao aky haipa kha zuah la, chalei ma y” a vaw tah. “Châbu y leina o cha, chhôhpadâhpa opy y leina, azohkaluh thlâh hapa hawh deita a châ” ama vaw tah tyhpa hawhta châbu y leina o liata apahrâpa chyhsazy cha chyhsa sovâ kawpa y lilâ tlai hra veih ei. Arnold Bennet ta, “Châreih apahâh leipa nata a reih bei leipa chyhsa cha, khizaw khaihna a hmô mâh leipa, nahta chhao ta khâpa hmâhta athei tlâ mâh leipa, nô pychhôh liata hawsaih a ypa hawh deita a châ” a vaw tah hra. Chavâta, chyhsa sopa eima châ thei hra n’awpa tacha châbu eima reih hluh awpa a châ.

2. Hro chhihthatuhpa a châ: Châbu eima reipa heta eima hro maniah a tao pathi thei. Châbu tlyma, article tlyma, essay tlyma, fiction nata drama- hawpazy tlyma eima reih tyhpa zy heta eima hro maniah achhihtha pathu zie he keimo mopakha chyuta eimâ pahno thai chai nata ei pangiasa. Krizyhpazy pi ta cha Bible zy, hlabu zy, Bible chhopasiana bu zy, chakaona bu chinano nanopa nata Awnanopazy pha n’awpa nata laiseih via n’awpa ta Pastor nata Chakaotuhpa nahzy ta châbu ama rohpazy he hro dopa nata lâthlôh dopa lâta maniah achhituh awpa châta eima hmâ chaipa zy ama châ. He ama châbu rohpa eima reipa tawhna zy heta eima hro a taopathina châta hmâ pi ta, pitlohna hro eima hnei thei n’awpa ta lâpi dopa maniah apahmôsatuhpa chhao a châ hra.

3. Hro asohsina maniah pietuhpa a châ: Chyhsa sopa nata châthai kawpa châ hr’ei sih la, châbu eima reih hoh leipa a châ khiahtala eima nohto hro liata hro asohsina eima hnei thai leipa hleikhô ta chhie nata pha pathlua-pathlâ thaina chhao hnei thai tyh ma pi. Chavâta, châbu reih hluhpa he pitlohna hro maniah a pietuhpa a châ hleikhô ta hro asohsi thaina maniah a pietuhpa a châ. Thomas Jefferson tacha, “Châbu ahlao leipa ta ei hrona he a ki thai vei” avaw tahpa ngâpa tlai a châ.

4. Hmo âtheithlâhna phapa pietuhpa a châ: Châbu eima rei hluhpa ta athôhna maniah atlôkheipa cha hmo eima pahnopazy âthei ngâthlâhna palôhru thatlôna zy maniah apahneisa tyh. Chavâta, châbu reih hluhpa he hmo peimawh ngaita kawpa a châ. Eima lathli he eima hmâ chyh lymâpa a châ khiahtala chyhsa hmâtlâh châ leipa, chyhsa hrupa lâta eima pua via lymâ aw. Chavâta, eima lathli hmâna pha chaipa nata exercise-na pha chaipa cha châbu reipa he a châ.

5. Sasyh angâna nata âsaomâna maniah pietuhpa a châ: Châbu a reih hluhpazy cha sasyh angâna nata âsaomâna ama hnei pha via lymâ. Châbu eima reih hluh khiahta cha eima pahnona vaw kawh via lymâ aw ta, thaina nata sona zy chhao maniah â baichhi via lymâ hra aw. Châbu a reih hluhpazy cha chyhsa zawmarâpazy hlâta ama pachâna pasoh via syulyu ha ta, vaih nata tlâh, ti nata râh châta chyhsa hmâtlâhpa ama châ lymâ. Cha hleikhô ta, ama chô liata rairuna nata âtyhreina avaw tlôpa momaihzy cha riahpha ngâsâpa ta ama chatô papua lymâ thei hra.

6. Hmo y zie pahnona thabypa a châ: Châbu a reih hluhpa chyhsazy cha hmo pahno kawh ei ta, khizaw hmo y zie ama pahno hleikhô ta, su nano nanopa liata chihro pho hropazy phôhryhpa nata chhichâna zy pahno ei ta, ama khihsana ti nata râh thâtih sianôpazy chhao ama pahno thei. Râh hmahsiepa nata thatlôpa, America râh thâtih he khizaw chyhsa tota eima pahnona chhâpa cha ama râh thâtih ama rohna eima reih hluhpa vâta a châ. Cha dei châ vei, châbu eima reipazy tawhta râh hropa lâta ama taozie nata khihsa tôtunazie zy pahno pi ta, hmo thiehpa hluhpi chhao eimâ chu papua hra. He hawhta a châpa vâta Dr. Seuss ta cha, “Na rei hluh khiahtala hmo y zie pahno hluh aw chi ta, nâ chu hluh khiahtala su hropa lâ na tlô hluh hra aw” avaw tah. Châbu he athi thai leipa châ ta, châbu eima reipa tawh heta kô hluhpi a khô ha chiehpa liata maniah pathlatuhpazy khihsana nata hrozie eima pahno thei. Chavâta, châbu a rei hluhpazy cha daihti nata nohzy athla lymâpa nata khizaw hmo y zie nata chyhsa hro â thla lymâpazy hry tawhta kyh tohtie liata asaohiah tlâhpa nata chhihthatuh phapa ama châ lymâ.

7. Reih pasosâhsana thabypa a châ: Châbu reih hluhpa he reih pasosâhsana thabypa sâkha a châ heih hra. English he khizaw liata reih hneirôhpa nata hmahsie chaipa a châ theina chhâpa cha a reituhpa nata a rohtuhpa ama hluhpa vâta a châ. Abuah viapa pachâ sih la, atahmâ cha Mara reih he Tlaikao reih ta maniah adisao pathao lymâ ha bâ. Achhâpa cha Tlaikao reih he Mara reih hlâta rohpa ta vaw so hluh via syulyu ha ei ta, nohto ta thâtihbu eima reipa nata Siku eimâ chuna liata achuna reih châta eima hmâ chaipa reih chhao a châpa vâta a châ. Cha khiahta cha, Mara reih chhao he hmahsie via lymâ sala tahpa eima khoh khiahtala Mara reih ta châ eima roh hluh via rili awpa byuh ta, eima rei hluh via hra awpa a châ.

Biepachhâna nata pahruana

Châbu rei hluhpa peimawhna nata aphanazy aki chochâ lei kawpa ta za reih papua ha pi ta. Eima biepipa “Châbu rei hluhpa phana nata peimawhna” tahpa eima reina khaihna tawhna khita eima nohto khihsana liata châbu rei hluhpa apeimawh zie eima pahno khai thai chyu nahta ei hnabeiseih. Châbu reipa he peimawh tlô ta, chavâta he su liata avy theipazy hnohta ei cha hrua khoh kaw eipa sâkha cha, châbu eima reih tita pahno pasia achhuahna chôta châbu reih awpa he a châ. Châbu reina chôchâh liata chyhsa hluhpizy ta eima taochhei chaipa sâkha châ pahnopasia achhuahna hnei leipa ta châbu eima reih tyhpa he a châ. Chavâta, atanoh tawhta cha châbu eima reih tita pahnopasia achhuahna chôta eima reih tyh bâ awpa a châ aw.

Cha hleikhô ta châbu rei awpa phapa eimâ tlypasu thaipa a châ khiahta cha eima nohto hro liata â thlana hluhpi maniah atlôkhei thei awpa a châ. Châbu phapa eima rei khai tawhta cha eima pachâna palôhrupa liata sasyh angâna zy maniah pie ta, thatlôna nata laiseihna zy maniah a pie hleikhô ta eima hmotaona kyh totie liata hlaotlohna chhao maniah a pie tyh. He dei châ vei, châbu heta eima hrona he thata maniah chhihtha ta, eima châbu reipazy tawhna heta keimo liata ânanona nata â thlana maniah a tlôkhei thei. Chavâta, châbu reih awpa eimâ tlyh thai awpa he a peimawh ngaita kawpa a châ.

Atanoh, he su liata a vy theipazy hry liana heta châbu reih apahâh leipa nata a reih hoh thai leipazy eima y pa a châ khiahtala âtanoh tawh heta châbu reih he pathao patô lymâ thei bâ hra sih la tahpa ta ei cha hrua hra ei. He hleikhô heta ary liata palâsapa point sâthôhpazy he eima râh chhihthatuhpa nata nôpawpazy ta pachâ peimawhpa ta mopazi thei hra ei sala tahpa ei khoh kawpa vâta pahruana ei vaw taopa hra. Chazy cha:

Art & Culture Department, MADC ry liata Library nata Museum he apha viapa nata pitloh viapa ta mohôhpa châ sala, y zie hnei kawpa ta khâsia awpa.

Public Library ahluh thei chaina hawhta Mara râh chhôh liata tao awpa.

Eima râh chhôh liata eimâ phana rakhapa hawhta Book fair zy hnei tyh hra awpa.

Achhâ chaina liata cha, atanoh he hawhta Art & Culture Department, MADC, Siaha zy ta Rev. Fred. W. Savidge châbu rohpa, “A Grammar and Dictionary of the Lakher Language” tahpa kô 1908 liata avaw papua hapa alyna nata palyupalihna daihti pha kawpa ama vaw patohtia theipa he alypa a châ hmeiseih. He daihti eihpa nata ngiatlâ a châ kawpa eima hmâpa heta âthôhna hluhpi maniah a tlôkhei cheingei aw tahpa angiapâ na ta, Marasawzy ta châbu sôhna nata phana athiehpa ta eima pahno pasia via rili n’awpa vaw châ sala tahpa chhao ei khoh ngaita kaw. He daihti eima hmâpa heta hmialâ daihti liata Mara chi nata pho pabohsana nata cheihchalona kyh liata Art & Culture Department, MADC, Siaha zy hmiah asapa ta thaphi nama phia via laih lymâ awpa ta MSO General Headquarters, Siaha mohta a châ haw ei na ta, khokheina asâh chaipa chhao ei cha hlâpa hra ei.

“Châbu phapa he viasa ngâchhihpa nata pachutuh pha chaipa a châ”.

Ei châ ly kaw ei.

References:
1. Dr. Muhammad Amin Malik, “How important is book reading?”. The author is Associate Professor & Head Dept of Physics, Amar Singh College, Srinagar.
2. David K. Dickinson, et al. Article review, “How reading books fosters language development”, in Hindawi Publishing Corporation Child Development Research, Volume 2012.
3. Rev. Dr. Rick Warren, “Purpose Driven Life”, Zondervan, South Asia & Gulf Edition, 2002.
4. VL. Thakima Chozah, “Châropa so hluhpa phana nata peimawhna”, unpublished article.
5. _____________________, “Mara reih he reih thi haipa a châ thei hra aw ma?”, in www.maraland.net
6. _____________________, “Hriapasana nata hlaotlohna: Achuna liata” in Laiphô Annual Magazine, MSO Bangalore Branch, 2009.