PUHPA J. VIALUA NATA MARA LITERATURE

KH. Beithie

Kheihawhpa hla nata bie rai, ropa tlaita y ha sala paso pha lymâpa a châ khiahta cha ‘Literature’ tloh thei khai ta; literature nairu liata sôhna a hneipa nata a hnei leipazy likawh deikua â hlie kaw! Hla nata bie phapa, chyhsa ta ama khopa, ama pasôpa nata ama pasâhsapazy cha sôhna ama hnei hapa vâta lo thei beih leipa ei ta, ama noh a thyu via lymâ nota sôhna a hnei leipazy deikua cha tho chhiepa meihei hawhta thlai amâ li tyh. “Eima chakaona vâ dei miah thei ei” tahpa hla (KHB No-432) hawhta bie nata hla phapa a phituhpazy cha chyhsa to pahnopa nata pasâhsapa, ama y khao vei tawh chhaota ama my thei leipa châ tyh ei ta, ama kuhria sôh kawpa vâta literature khizaw liata awhsi hawhta ama khaih zôzaw tyh.

Marahpa sawzy hryta hla phithaipa zawzie ama y ha hra bâ tarawpata zawpi pahnopa nata pasâhsapa deikua reikhi chyuh ama châ chy tah thei’pa a cha. Literature liata cha a hluh nata chyh khopathliahna hlâta ‘patana nata khochhihna’ ta su to sâh via tyh ta, â chaluah via lymâ tyh hra. Pamosa n’awpata- Awnanopa liata ahrana atlô/châh thlâh chhôhta cha “Beipa kyh miah pachâna zie” tahpa hla nata a phituhpa Ng. Lairua (L) moh dia beih leip’aw ta, Awnanopa ta Râhzohpa chakaona rai a hria thlâh chhôhta cha “Bei chai pheisaih riahphapa saih u” tahpa hla nata a phituhpa Rev. C. Thalai moh dia beih hr’aw vei.

Cha hawhna hrata saw tliapazy hryta pakha, Mara literature khizaw liata a moh a dia beih khao lei awpa, Marapazy pathipalôh liata thari khâchâ a thla hapa nata a thla lymâ awpa, bie nata hla phapa hluhpi miah taopa-tuhpa y ta, amoh cha Puhpa, J.Vialua (L) a cha!! A thâtih eima pahno theina rakha liata hla 300 rachhôh phi ta, a hla phipazy hry ta a hluhpi cha palôh a pazao theipa, palôh chahria ta a pahra theipa; yzie hnei kawpa nata ânuapa a khai thei khaipa sai châ ta, Marapazy châta ‘ryu sôhpa’ tah ei sih la eima pachaw-pawraw tu nahta pangiasa vana!!

Sao vaw a thaipa ta tilih nata tilâ liata sao vaw dâh thai raihrie pata nga hluhpi a patu theipa hawhta, J. Vialua heta biepipa a nuapa nano-nanopazy hnei pata – a daihti nata su zy, a ziza-hiahza nata duasuzy mopâ thai kawpata hla phapa nata yzie hnei kawpa, Marapazy châta ryu tlohpa hluhpi phi ta, aly â chhih hmeiseih. A hla bie paryh dâh nata reihkah a hmâpazy hra cha chanô zôzâh a thai kaw pata khukhia ngia kawpa a zeipa hawhta a miehmâ kaw sai ta, ahy ta rei pasi-pasua thai lei awpata a pasu pamâ thai kaw sai bao !! He hawhta hla nata bie paryhna liata zôzâh a thai kawna chhâpa châ sala â lâpa (pangiasapa) cha:

a) A patua-paluana pathipalôh tha tlô ta, a hneirôh vâ nata a pachâhpadyna râh kawh ta, a sai chhieliena mokhaoh a pahvâ kawpa vâta.

b) Chyhsapa hrota â tyh tyhpa nata a chapiapa daihti nata hmo chi nano-nanopazy, ano hro tlaita a padipa hleikhô ta â chuta a chu tlai ta a pahno-pasiapazy palâhâh awpa khona, â saomâna nata riahphana a hnei hapa vâta.

c) A pakah-paleih a thlâzi ta, reikah a hneirôh vâta zy, reih machâpa nata nôpaw biephôhzy a pahno kawpa vâta nata chi nata pho, ti nata râh kyhpachâna nata tha pasana ta a biepakhô tyh vâta.

d) Khazohpa ta Talent a pavaosapa pasôna châh pahno ta, pa-pôhsa awpata phahnai a ngiah ta a hriapasa vâta.

e) Rairuna meihdo nata lôh-liena meihthâhzy ta khâ a vao tyhpa vâta.

Hla phithaipa hluhpi cha a heina kao eihpa hnei pata amâ heina kao lâ lia chyuhta hla ama phi thei tyh. Marapa châta lôsôhpa J.Vialua deikua cha a khona lâ maih a heih ta, â heina lâ maih liata a hmôpa nata pahnopazy cha zôpha kawpata lapati khai pata reihkah a miemâh kawpazy hmâ pata hla phapa nata ngia kawpa a phi lymâ thei tyh; he tlai he mohropazy hlâta â sâh patluana nata kho â chhih patluana cha a cha.

J. Vialua heta cha hla hmâpata a khona lâ maih miah paheisa thei ta, a châhta miah pahneisa, a châhta miah pachasa thei, a châhta eima y miah paru, eima palôh miah palie, a châhta eima hie miah pahâh ta, chaihhrai chaba khona taih miah pahneisa thei tah tyh ta, he he ano reikah a hlâh ei sih la- ‘Chô hiahvâ nô ta pawh patlua awpata a vaw tao hapa’ vâta a châ thlyu aw. Hla hmâ pata Mara reih pabohsa ta a pahneirôhsatuhpa J.Vialua he Mara literature khizaw liana heta awhsi hawhta khâ khaih aw ta, li beih khao aw vei !!!

Mara literature sahdô liata J. Vialua he khatluta ma peimawh ta, khâpa duasu lia tlai ma â duah tahpa pahno awpata cha a hla phipazy he thliena chhaichhi ta hmâh ei sih la â do chai thlyu aw. Cha nota, thliena chhaichhi ta hmâ awpa hlazy cha khatluta ma sôh ta hmo a tao thei tahpa nata khâpa vâta ma J.Vialua hlazy ta chyhsa palôh a pahnie thei kaw? tahpa cha zawrâpazy reipasia thei rimâ’pa châ khao vei ! Pawla ta, “â ki leipata pahno pi ta, â ki leipata eima chhochhilie tyh hra” (I-kor.13:9) a tahpa hawhta a ki aw vei tahpa pahno thlahna chôta eimâ phana rakha rei a chhuah tua sih la.

1. Chyhsapa hrochhôh daihti nano-nanopazy liata daihti pha chaipa ta ama rei tyh pa, tlabô lâ a pangai haipazy nata nôpi-pawpizy chhaota ama vâ chai tyhpa, palô-lie kawpata amâ hipâ ngâ kaw tyhpa cha- satlia laihsana daihti, huasua phana liata huhieh kawpata tlaih theina daihti he châ ta. Huasua daihti vâ a chhihzie nata sai châhta palôh-lie â chhihzie cha pakahta reih khai thai’pa châ vei hra sala, J.Vialua ta hla hmâ pata a chyu-sia kaw pata he hawhta miah a chho thei:

“Hy! Lôh-lie â chhih, â lie rili,
Nopi meihthâh zawh ry lia;
Hnôh lâ zaizy vâ pata a hi laih na-
Lo pata lytlâh miah khôsai ei,
Rah-mâ hawh ama châ khai he zaw!

Lo pata lytlâh khô khai ei,
Laih zaolaona thyudyu phanazy;
Hnôh-lâ zaihzy vâta a hi laihna-
Lo pata lytlâh miah khôsai ei,
Rah-mâ hawh ama châ khai he zaw!

Sia thlâh vei ma? Sa thathua vei hr’ei sih la, a reita eima rei thlâhpa chhaota he hla biezy heta hnôh-lâ daihti miah pavâsa ta, lôh-liena ziza miah a chahâsa thei!! He hla heta cha palôh â môpazy taih pahra thei sala â ngia !.

2. Sâlâ kawpa hawhta – Hâti lôh-mao eima châ hra nota bie eimâ zua (hiahri) tyhpa cha “Richâh vâ-ia ma a pasa via ma, ngiah-ly chakhyh maw?” tahpa he châ ta. Eimâ chhy tyhna dâh cha –“Ngiah-ly chakhyh cha buakha dei pasa ta, thlai ta a pai thlâh ha na, richâh vâ-ia deikua na a pai thei vei; chavâta richâh vâ-ia a pasa via” tahpa he a cha.

Richâhkha, lôh eimâ khy kawpazy tlaichhaina nata vâ-iana hmahta chatluta a pasa khiahta cha satlia-laihsa kyh â pachâ kawpa, ahy thâ ngiah leita lôhki ta âkao hreilei laih tyhpa nata dyhchâ-khôphei kiah awpata lyuhbie a paryh ha chiehpazy a chhaihna cha khatluta ma a pasa vâ tly?

Pathla-pala hapa duasu ngiachhie chhihzie nata a vâsâh palôh-liena pasa dâh awpa cha pakahta rei pasia thei rimâ’pa châ vei tah t’u?? Cha hawhpa chyhsa vâduapa duasu nata chhichâna cha J. Vialua ta hla hmâ pata miah chhopasia ta:

a) Noh-ly chhiki vahihsynô hawhna khi,
Tlâhto hryta a hi laih na;
Ei sia dyhchâ khôpheih na kiasai tawh tly cha,
Raithlih chhao vah-lâ ei zoh laih aw hih.
Vâti ei hrialâh chai, lôhdu-nô naihta,
Dyhchâ khôpheih eina kiasai;
Ei sia dyhchâ khôpheih na kiasai tawh tly cha,
Lyuhbie hlâna aryh khao vei.

b) Khazia lôh hro eina phaosai ha chi?
Ei chhôhso lôh aza hiah rimâ cha;
Luhchô bydi lyuhbie chaw hlâ ha mawh sala,
Lâ eina tleisai lei awpa tlai chi.

c) Sopavaw rielanô hawh khi,
Tlâh to hryhta ahi laih na;
Laihna nohzy thângiah laih na,
Sopavaw rielanô hawh khi;
Tlâh to hryh bualuah laih tyh na.

Eima rei hapa hlabie zy a phata ta pachâna chô ta thlalâ châta hmâh ei sih la cha kyhpachâ chaipazy nata a chhaihna pasazie pachâh-padyna mokhaoh ta eima hmô thei thlâh ha aw, a phituhpa J. Vialua pathi-palôh hneirôna nata a saomânazy chhao.

3. Thina vâta a chhaihna he a chhaihna pasa chaipa châ ta, a pasazie nata nôpo â chhihzie nôpawzy ta he hawhta ama vaw reih tyh – “Alei moh pita po, avâ moh pita a sâh… thi he noza chhihpa na a châ..” tahpata. Thina vâta a chhaihna pasazie nata vâsâh-chhihzie J. Vialua ta hla bie hmâ pata he hawhta miah a chho:

a) Paw ta a pa-hârapa sawzy nata ama nô nôhmeipa duasu:

Na mo ai lei nawhhlyzy,
Hâhzo mokuh rah-mâ na khaihna o lia;
Ei pâ a y thlyu aw tahta vah-lâ zoh ei,
Na hnazô hmô’pa rai y khao tlôh va;
Raihthli chhao vaw kua ei.

Laihlâzy saih u, na sikhô khuh vy,
Kei châ vâpi a cho noh-lynô rai chhi vei;
Ei lyna pawpi eina losai ha hih,
Laihna o pi ziahzi za roh bao cha!
Raithlih rai hi thei vei.

Nawhhly ta khâ cha ei,
Ei pâ khazaw na tah ei;
Thlôchho aovâ ngiahta ma,
Ngiahna raithlih palo ei;
Kei cha sikhôh raina hluh,
Tyhna noh rai za y vei;
Tlâh to su to nah molâh khi to khâ ei za hryh laih.

b) Thina ku chakuapa ta saw kyhpachâpa a patu hana daihti liata vâsâhna nata yru palôh-liena meihdo ta a khupa nôpawzy palôh pasazie cha he hawhta a reih :

1) Mokuh rah-mâ na khaihna khôpheih ei sai châh;
Chhôhso lôh hiahna rai za pai vei,
Lôhmao e tyu hmâ lei saliah nawhhly kha;
Chhâzaw mokuh rah-mâ a khaih haw.

Hy vaw kua la saliah nawhhly,
Vaw kua ha la;
Laihna opizy ziahzi vaw roh khai bâ ta,
Ei raithlih raita hi thei vei.

2) Râh-la thosôh naih kaw ma,
Kô to pawh chanei ei;
Ei teih saliah seihnai la,
Vaw kua khao vei;
Ama reih tyh vâpeirâh liana cha,
Opi na paryh sai ha chu.

c) Chhôhkha âki kawpa nata lôh-raoh kaw pata pahrâ khohpa kho â chhih thlâ bao nah ta, ‘Pakha lymâ ta ama sie, pai tyh ei chhôhkha to rai’ tahpa hla hawhta thina nata hmo hropazy vâta chhôhkhazy aki-rai thei khaoleina daihti liata palôh-lie â chhihzie he hawhta reih ta:

Paw hawh tyhna ngiahtiah va,
Raithlih chhao ei chhaihpazy;
Sihnôh kua lôh a du ei vâ,
Raithlih chhao rohpady laih na ai thei vei.

Hy vâna a pasa tyh,
Khiahlôh tlâhna rai za pih thei lah vâ maw!
Chhôh ki pata laihna nohzy,
Rohpady na eimâ lyna pawpi chhao.

4. Kyhpachâna ta râhri hnei vei hra sala, kô nata khih â raoh lei vâta â tityh thei leipa, likah liata kyhpachâna a dia thei tlôh leipa he hmo y theipa raina a châ tahpa he hawhta miah chho ta:

Chhâkha thyu liah vaw laih hra bao na,
Paw hawh ei vaw ly tuano nâ e;
Thyudyu pawhna â raoh lei vâ,
Dyhchâ khôphei na kiasai chi;
Ei roh-pady ei khiahlôh nâ lie.

Tahmâ lyuhbie paru naw hlâ chi,
Ei chhôhso lôh na za palie chi;
Khâpa lôhpi ma na phaoh tly i?
Vaw kua hra mawh la,
Aryh thai khao vei;
Nawhhly apyh pakhâh khai pi,
Avyuh chiahchi hawh dei pawh khoh tyh vâ pi.

tahpata. He hawhpa duasu liata â duahpazy châta he hla he khatluta ma kho a chhih aw ta ama palôh a palie aw vâ tly?!

5. Nô nata pawzy ta ama pahârapa vâta tlyma, riethei-sipasa tu vâta tlyma ta alyna rai a hnei thei leipa, hro hnabeidypa châ tlôh leipata paritheipa hmo vâta nôpaw kalachhôh liata alyna rai a hnei khaoleipazy duasu ngiachhie chhihzie he hawhta reih ta :-

1. Satuh hiahvâ hnei lei hawh,
Thlôchho nôpih hneilei hawh,
Khiahlôh tlâhna tlua laih ta;
Khihliah lâpôh to lia maih za laih ei,
Zuria, sahti, Heroin number four a pari.

Thlôhchho – nôpih chhôhso khiahlôh raita za tlâh thei vei,
Zuria, sahti, Heroin number four a pari.

6. Khaihna nata lalôhna miah pie awpata chô Khazohpa kuhria NOH sôhzie nata khochhihzie he hawhta miah chho ta:

Chô nohlynô vaw chhi tlâh to sai pachâh na,
Sâhthai vawtozy lyta hla paryh ei;
Amâ lyna pyungia ta,
Totie rohpady na tyu ngia rai a ryh vei;
Aina hnei veih ei chô nohlynô khaih phana ry lia.

7. Tipo rônahpa nata mohpathâhpa, Mawrah liata Tipo lai chaipa PALA TIPO cha a hmô mâhleipazy chhaota mothlaw ta a chhichâna ama hmô thei awpata he hawhta hla ta phi ta:-

Khasôh tlyliah pha chai Palâ Tipo huh,
Nâ ngia pahchaina sopavaw laihna su;
Râh-lâ thosôh hna hroh zaolaozy nah
Pawngia to ta khâ cha tobi ei,
Manôh nah sa tozy châ laihna tlyliah pha.

Vâ ry lia ti pasoh Palâ Tipo,
Vâhpia-ti pasoh nah thlihhuazy;
Manôhzy nah sa tozy khotahlaina tlyliah pha.

8. Kô 1996 liata, Mara laihsa hmipha chaipa ‘Miss Mara 1996’ reithaina hla he hawhta phi ta:-
Pawmaih zydua vaw khopathliah laih na,
Sâhmia dy rualuahnô nâ hawhpa he;
Chhaohlei chô lia pih tlâ khao veih ei,
Na moh ei cha bi aw ‘Mara Pawnô’

Eichô hiahvânô naihkawh ma,
Pawh chai patlua pata a cha tao tly i;
Khydi zydua lôh lia za rie,
Mara Pawnô chhithai nô y.

9. Eima râh khitlâh hro nata zawpizy duasu a hmôna dâh riahpha kaw pata he hawhta reih ta:

Khizaw sôh nah ngôh tâkâzy vâ,
Chhôhso lôh pavia ei;
Vâ ry khizaw manôh zydua,
Chhôhso lôh a pasa tyh;
Satuh hiahvâ china rai hnei veih ei.

Chho thai a ru, tao thaipa rai châ vei ei,
Dyhchhie sipasapazy châ su y khao vei;
‘Alaipa lai lao, a leipa lei lao’ tahpa hawh,
Hâra, dyhchhie, sipasapazy châ tovyuh rai y khao vei.

Ryureina dyuchhai lia a tyuh ei,
Dyhchhiezy tlybai ei;
Zasâh-manôh chhôhso khiahlôh,
Khatlu a pasa aw vâ tly?
Satuh hiavâh china rai hnei veih ei.

10. Marapa râh khochhihzie nata tha a pasazie he hawhta hla ta phi ta :-

Chô Khazoh kuhria no-âhchhih,
Vâ ry khizaw lia hmô’pa rai y vei ei;
Amo reih chyu cheihna Penticost râh he,
Ei palaikhei ei pina râh he;
A pawngianazy chhao keima eih,
Tlôsaih, Vyhtu, Chapi Hawthai, Zyhno laihna
Molâh khydi dyu a thaipa a dyu-ôh,
Chhaota a vaw tlô heih huh;

Mara chizy miah a dyu sao khai hatuhpa khawh,
Abeina chôchahrei hmâh ta;
Mara chizy miah pachhaih khai,
Achhyna-o Maisâh taih chhao a patlaw!!

Mara chi nah pho zydua saih u,
Avy ula pachâ khoh tua suh u;
Mara chizy eima lei dâhdei he zaw!
Ei palaikhei ei pina râh he;
A pawngianazy chhao keima eih,
Marapa râh he pho hropa râh rai châ vei.

11. Thokhazy cha reikah phapa nata naipata chhopa chhaota a papeisa thai hlei leipa, ama palôh pahra n’awpata hiehâhna nata tah-lôh-aina reikah ta chho a byuhpa ama y tyh. Kamo-kamâpazy ta Marapa chizy ama mohnaozie nata ama tlybaizie eima pahnothai n’awpa nata a pasasa kawpata nawhtaw-kholei eima pachhi thei n’awpata- thokhazy châta reikah chhiepa a lyupa, châhrasala hmo dopa a châ tlôhpa cha paveih-patâh rai rai leipata he hawhta reih ta:-

Ei sâhpah nâ hly, ei lâchao nâ hly,
Ei zârie nâ hly, hâhzo vaw chhi ta,
Na tlôpâ chi y, na niepâ chi y,
Na niepâ chi y, Hy na sôpâ chi y.

Marasaw palôh hâh lei khihsua noh lyu rao penawh cha,
NG reih he khiahma khizaw lia â sâh chai tah ei…
Ahno typata a pahnothai vei,
A keih chapao ta a pahneih thlâh haw.

12. Marapa râh tha a pasa tu hapa vâta Gandhiji palôh phaoh thei khao leipa ta, Subhas Chandra Boss palôh tlao phaoh hapata Marapa Thyutliazy cha Marapa râh pachha awpata he hawhta a pasyu.

Viahpa kalâ tlaikao chariah miah dôh ei,
Mara sawzy vaw thyu bâ teh u.
Hy! A hra t’u Mara Thyutlia zy,
Ao laihnô Meithei a chaba ta;
Hy, Mara Thyutlia sawzy vaw thyu bâ teh u.

13. Hro â pahnie leipa vâta chiehleina hnei tyh hrasa la, J. Vialua he a thlahpa lâ duasu pachâ a chhih vei tahpa a hla phipa tawh heta eima pahno thei; he hawhta phi ta :-

Lo leipata Bei nônai râh pha tobi cha,
A ngiazie rei tiah lei Saron Paw ngia pawna Bei râh cha;
Sie tuapa nah vâ nawh mopathaih khihpi cha,
Lei rietheina hnohchhy ta khati ei tlô aw?
Ei sai châh râh rônah tlô a ngiatiah va,
Vâ totâ nah Serafim zy hla ngia paryhna khi;
Chalia chhâzaw Bei nônai pawti zyh ei,
Heihlei paw thlie ta he khizaw sihnôh chhy ei,
Nohly chhiki khizaw râh tawh sai na ai vei.

Marapa sawzy ta eima pasâhsapa nata eima pasaih leipa J. Vialua cha khizaw rietheina hnôhchhy pata tlô â ngiatiah leipa khihpi liata miah pahâsai ha hra sala, Marapazy pathipalôh liata khâ châh thlâh ha aw ta, a kuhriazy heta Marapazy pathipalôh liata bie khâ a reih zôzaw aw. Mara literature pabohsa ta, a cheih-chalotuhpa, chyhsa riahphapa, Marapa chi nata pho châta lôsôhpa J.Vialua he khatino hmahta my thei beih aw ma pi.

Ei châly kaw ei.