Rakhâ

R A K H Â

 P A R A O H N A

1. Ângiapa
2. Pheichaviapa
3. Abôhpa
4. Pheichhipa
5. Bâh nata apatupa
a) Angiapa
b) Phei chaviapa
c) Abôhpa
d) Pheichhipa
6. Bâhkha ta (1) apatupa (one to six)
7. Bâh apazaopa ta siepa
8. Pawpi lapa
9. Pua pathlahpa

Note: Rakhâ he chyhsa pacharie (8) Chanô – 4, chapaw – 4, a i-ahpa ta tla (lâ) awpa a cha, he daihti nota pheiky a ky leipata pheiruapa ta lâ awpa a cha. (Alahpenawh reina a cha)

LOBAUH LOKHAOH

“Lobauh Lokhaoh” he Chapi khih tawhta chhola ahla tu leipa liata, seitai chavah kiahpa liata a ypa a cha. Alokhaohpa he lai hlei leipata, anodeikua anano patluana cha chyhsa ta taochhyhpa cha tloh leipata tao chhyhpa alyu kawpa a cha. He lokhaoh yna chavah he nopi no ta cha, ti hluh hlei leipata, he lokhaoh kiapah liata khati no raita ti akua beih leina y ta cha cha he lokhaoh liata a chhai tyhpa zyta ama nie tyhpa a cha.

He lokhaoh he chariah daihti liata anyu nawpa zyta hma tyhpa chata, hmo peimawh viapazy nyu nawpa chhaota ama hma tyh hra. Hlano ta cha, (sanâ) Watch zy he y leipa ta, he lokhaoh liata a ypa zy ta daihti ngiana chata ama hma tyhpa no-ah chhih kawpa cha. He lokhaoh aikachhapa ahla tu leipa liata, Alô sakha “LO AWHKHAUPA” (Lo Awhkhaupa) ama tahpa he y ta, he liata Awh akhoh tyhpa he, he lokhaoh liata anyu pazy chata daihti ngiana chata ama hma tyh.

Sd/-
C. Chehnei
CHAPI
LO-AWHKHYPA

“LO-AWHKHYPA” he ‘Seihlai Chavah’ tawhta chho la 100 mtrs rachhoh ahlapa liata a ypa chata, Peh-nai Lyu Lapi laikathi (ry) liata a ypa a cha. He ‘Lo Awhkhypa’ tawhta mathi (ry) la 200 mtrs rachhoh ahlapa liata ‘Lobyh Lokhaoh’ ama tahpa he y ta, hlano adyuhna daihti liata cha chariah riachipa ta, he ‘Lobyh Lokhaoh’ he Chapi pa sawzy a nyu tyhna su a cha. Mah-no, mapaw daihti no ta cha,…. ‘Sanah’ zy a y leipa vata he ‘lobyh lokhaoh’ liata chyhsa a nyu pazy heta ama laikachha liata ‘Lo Awhkhypa’ khopa he daihti ngiana (sanah) chata ama vaw hma thpa a cha, ama tah.

Sd/-
FC. Teitlo
CHAPI

DAITLY DAI

Daitly Dai (aru dai/palo) khih popalo pata chavah la siepa he chata, ko chareita, April-May thla liata hma tyhpa a cha. Khih nopawpa pano patho zy ta a dah thloh kaw pata (arulate) committee hawhta reipa chi cha vei rei pahmaoh ei ta, khih zawpi ama pahrua tyh tlah ta awpa chi chhao cha hra vei.

A myla pata chapaw thatlopa zydua ta thotha (Aru) (Thothari Chikha) tlua awpata Baopati nata tithei a phao tyh ei ta, mydi ta, khih tawhta ama pua haw, ama vaw tlokhei nawpa su deikua ama pahnosa khai, hati pa chapaw nata machapa ko-70 cho la pa zy deikua cha, beiphia nata zarie zy beiphia zy poh zy phao pata a su raopa lata beichho dyh awpata eima pua hra.

Beichhona su liata, O-tlah-ta riebu tao ei ta, bei eima chho. (Otla=group by group) Otla-he, Chapi khih ama rae tawhta, o a sapa maih, siekhei aw pata Otla-Otla ta apachhaih ei ta, tla pali-tla pangaw ta ama pachhaih. He daihti liana he ta, eima viasa lokhypazy chhaota hmaoh khata riebu sakha (1) liata y thaipa cha leipa ta, mano-mapaw daihti liata Otlah pyly he eima y khoh awpa a cha. Ko hluhpi/chha hluhpi vaw kho ha hra sala, eima o yna su zy a hmaohkha khao vei hra sala, Otla deikua atanoh taihta rao thei khao vei, chha heihpa sawzy taih ta, Daitlau Dai, daihti liata cha eima mapaw zy Otla pyly kha ama chadai pazi tyh.

Pawhrahpa zy ta thotha cha ft. 1 seih pata tai khai pata vaw phaoh ei ta, thothari cha pavai (phy) khai ei ta, a peih ta (pei-he 4×3 tiepa a cha) chahry ei ta, Otla – Otla tawhta ama phaopa zydua rei pahly khai ei ta ahluh nata achyh mo pâ pata Beino tilih ama sie hnao tyh. Macha zy hnohta, “myla khapa tilih ma eima dai aw”? tahpa he hiahri phoh cha vei. Tilih moh rein galah leipa ei ta, a ru lata pakha pano ta ama pacha kho tyh. ‘Alahah pata eima rei khiata cha, tilih apahrapa/ahneituhpa-ta nga zy a hrola apasie awpata bie a pie aw; tahpa ama chi vata a cha.

Myla mydi daw-4 pa hlata, Aru dai nawpa su cha paw hrahpazy-ta ama thotha peih cha phaoh ei ta (ama sawzy ta ama siepa/thyupa pahno mapi eima mo thlah haw)

Beino tilih ama dai awpa su tawhta ahla kawpa Tihrae su hluhpi liata, Alo papo eita acho liata, Aru (thotha) cha so ei ta, a phy nawpa thosaw lahkha a seihpa, a hro hnei pata ama Charao (sei) chiehpa-ta thokha-ta phy chaimah ei ta, thokha ta sebau (Hrabyh) ta ti ama bao (thia) lyma. Daihti varopi ama phy sao khai tawhta, araoh pata bah kho tyhpa a cha.

Tilih ama daipa apady pata machapa nata hatipa zydua ta khih pava tawhta eima yna su tawhta apasie heih pita Bei eima chho dy heih. Noh vaw chhi ta vaw laloh via lyma ta, tilih noh khaipa ta a vaw hmo tawhta cha, apahrapa ngadie, Phuvy, Ngathlaw, Ngava nata ti apahrapa maih-ta pari ei ta ama thi lyma (he thothari pari theipa he chyhsapa chata chi chhipa cha vei). Tihah chata eima patu theina hawhta patu khai pita, eima group chyu ta eima chho lyma. Anodeikua cha, zawpi lata pahmaoh awpa chi y ta, Nga-va tawhta ary lapa zydua, ngakhaipa nata ngasaseih, nga-tau nata ngachhie zy deikua khei hawhta alai kawpa chhaota apaso awpata pasaipa a cha. Nga chito chho pahmaohpa a chapa vata, a tihah apasie (pahah) ngaita apahana dah rei thaipa chhao cha vei.

Zawpi aria awpa chi sukha liata pahmaoh pa a cha khiata, pati zy eima nie khai tawhta, ncha maluh ta a raipa chata, a uthei chaipa tawhta alai chaipa piepa cha ei ta, eima ko thla apazina yzie ta hawhta, miah ama rai (pie) lyma. Khichhaipa hmia pasa awpa my vei ei. Khichhoh liata avaw sie thei leipa nata nohmei zy my beih hra vei ei. Nga he a chah ta cha, sopali, so-pangaw pazy y tyh ta, utheipa zy ta ama tovyuh he phao thei vei ei, satlia thatlopa zy ta ama phao khei tyh.

Khih la tawhta eima chhohkha chyuta lathloh liata tithei ti chhaota miah dy chyu ei ta, a ronah ngaita, lathloh liata hla ta rahaona chota ‘khate ne’ ka vau ne ti-pi baule tih phau-e; tah pata eima rahao (Phy) laihna chota khih eima ngia tyh.

He he Chapipa sawzy ta eima paphasa chaipa sakha a cha. Atahma cha, rah hropa/khih hropa zy Officer zy chhaota, a daihti liata apahlao awpa ama tlaichhai ngaita hra. Chasala Beino nga apahrapazy vaw soh kaw ba ta, chaleipa chhaota thotha (Aru) chhao vaw so kaw ba ta, tao pazao thei khao tyh mapi. Chapi khihsaw a raohah pata eima lyna chaipa a chapa ta ei pahno.

Sd/-
K. Re-u
CHAPI

CHHAHTUPA

Chhahtupa he, Marapa zy-ta Festival sakha hawhta eima hneipa a cha. Sao daihti June&July liana heta, Beino chavah liata vahtiepa zy chhao a vaw puah-khai tyh-ta. Beino Nga hluhpi ta vahtiepa lata a kiahpa apasi tyh pa a cha. Avati vaw chyh hata, vahtiepa ti zy avaw chyh daihti Sept-thla liata, Beino nga zy cha a yna su Beino lata ama lie heih tyhpa a cha.

He daihti liana heta, odyhpa pawhrapa zy ta apahrua ei ta, Beino lata nga alie lilaw hlata, Beino kia vahtiepa liata ohra chhu (Ramaw ta to khahpa) ei ta, ti lo nawpata a khaoh sano tlyma pa aw ei ta, he ama pa aw na liana heta ramaw latho lapalipa siphia nata aka chavei – chachah chhohkha pata a chao chha chaina liata a khao pa aw ei ta, (Ti sie nawpa ta) cha liana chata Awby ary lata ama padao. Acho lata ramaw nata chhobu zy khu khai ei ta, a chhoh liata nga ama pasy he hawhta taopa he ‘CHHAHTUPA’ tahpa a cha.

Nohmei pazy ta pawhrapa chhah a tupa zy hnohta karao zy patlaipa ei ta, ama ngiahtiah lei ngaita tyhpa a cha. Nga he a liena daihti nata noh eih-hrapa hnei ei ta, atlah pipa ta Sept-8 pa he a cha chai tyh. He daihti nata noh eih-hrapa he, Chhah Sao” tah ei ta, atlah pipata azo lata cha tyh ta, aha tuhpa zy ta azo nochhoh-khih deina taih ta, nga hluhpi chhah a tlae pa he ama bua khei tyhpa a cha. Nga a tlae hluh ko nata daihti liata cha, Odyh zydua a kin a taihta ama hua (ama rai) tyh hra.

Daihti pha ngaita pa nata a tluatla-ngaita pa a cha.

Sd/-
K. Re-u
Chapi